Türk destanları, Türk milletinin özellikle kahramanlıklarını anlatan hikâyelerdir. Ünlü Türk destanları sayesinde Türklerin sosyal yaşımı, kazandıkları zaferler, sahip oldukları inançlar hakkında bilgi alabiliyoruz.
Destanlarımız, özümüzü unutmamamızı sağlayan büyük değerler arasında yer alır. Destanlar manzum biçiminde yazılır. Destanlar günümüze nesilden nesle aktarılarak ulaşmıştır. Türk destanlarının büyük bölümü gerçek olayları anlatır. Ancak kurgu biçiminde kaleme alınmış olan olaylar da destanlarımızda yer almaktadır.
Destanlar, milletlerin tarihsel olayları yazmadığı döneme aittir. Tarihsel metinler olmadığı için destanlardan ilgili dönemler hakkında bilgi alınır.
Türkler, geniş bir coğrafyaya hakim olduğu için Türk destanlarına başka milletlerin kaynaklarından da ulaşılıyor. Özellikle Çin, Arap, Bizans, İran kaynaklarında Türk destanlarının yer aldığı biliniyor.
Göç Destanı
Uygur Türklerini konu alan bir destandır. Uygurların düzeninin bozulup yurtlarından güneybatıya yaptıkları göçü konu almaktadır. Göç destanı, ünlü Türeyiş destanının devamı olarak görülmektedir.
Göç destanında, Türklerin, kutsal kabul edilen taşı Çinlilere vermesi sonucunda Tanrının Türkleri cezalandırılması, açlık ve kuraklığın baş göstermesiyle yurtlarından koparak göç etmeleri anlatılıyor.
Türeyiş Destanı
Bozkurt destanıyla büyük ölçüde benzerlik gösteren bir Türk destanıdır. Türeyiş destanında, Uygurların kurt soyundan geldiği anlatılıyor. Türeyiş destanına göre, Büyük Hun Hakanlarından birisinin çok güzel 2 kızı vardır. Türklerin tamamı, bu kızların insanlar için yaratılmadıklarını düşünmektedir. Bu kızlarla ancak Tanrısal güçleri olan kişilerin evlenebileceğine inanırlar.
Kızlara kimsenin ulaşmaması için uzak bir yere götürürler. Kızlar Uzak bir yerde yer alan kulede kalırken bir kurt gelir. Kızlar bu kurdun Tanrı tarafından gönderildiğini düşünür. Bunun üstüne kızlardan biri kurdun yanına iner ve kurtla evlenir. Böylece kurtla kızın çok sayıda çocuğu olur. Böylelikle Türk soyunun kurtlardan geldiği düşünülür. Sizin de gördüğünüz gibi Türeyiş destanı içerisinde mitolojik unsurları barındırmaktadır.
Şu Destanı
Bu destana ismini, MÖ 4. Yüzyılda yaşadığı düşünülen Şu adlı Türk Hükümdarı vermektedir. Destanda Hükümdar Şu’nun hayatı ele alınıyor. Ayrıca Şu destanında Büyük İskender’in Türk yurdunu işgal etmesi de geniş olarak ele alınıyor.
Şu destanı, Kaşgarlı Mahmut tarafından yazıldı. Bu destanın elbette kendisi değildir. Destana konu olan söylenceler kaleme alınmıştır.
Oğuz Kağan Destanı
Oğuz Kağan destanı, Uygur alfabesi kullanılarak yazıldı. Tek nüshası Paris Ulusal Kitaplığında yer alıyor. Destanda Oğuz Kağan’ın hayatı ele alınıyor.
Oğuz Kağan Destanının kurgusal olduğunu düşünen çok sayıda bilim insanı var. Bu destandaki Oğuz Kağan, ünlü Türk Hükümdarı Mete Han ile benzerlik gösteriyor. Oğuz Kağan Destanı, Büyük Hun Devletine aittir.
Destanda karakter ismi Oğuz Kağan olarak geçse de tarihçiler burada Meta Han’ın kastedildiğini düşünüyor.
Bozkurt Destanı
Bozkurt destanı, Göktürk Devletine ait bir destandır. Göktürklerin ciddi bir yenildiğinden sonra sağ kalan 1 kişiyle türediği anlatılır. Bu kişinin bir kurtla evlenerek türemesi destanın mitolojik hava kazanmasını sağlamıştır.
Kurt, Türk Milletinin kutsal hayvan olarak kabul edilir. Bu yüzden anlatılan hikâyelerin büyük bölümünde kurt vardır.
Ergenekon Destanı
Ergenekon destanı, Göktürklere ait olan en önemli destanlardan biridir. Bu destanın Türklere ait destanlar arasında önemli bir yeri vardır. Destanda Türk kültürü ve adetleri hakkında bilgiler vardır. Eğer günümüz Anadolu insanını mercek altına alırsanız Ergenekon destanında yer alan bilgilerin görülmeye devam ettiğini görebilirsiniz.
Ergenekon destanında, Türklerin uzun süre boyunca yurt edindiği Ergenekon anlatılmaktadır. Bu destanda kolektif bir kahraman ekseni vardır. Kayıhanlı kabile Kayan ve Dokuz Oğuzlara mensup Tukuzlar destanda anlatılmaktadır.
Yaratılış Destanı
En eski Türk destanı, yaratılış destanıdır. Türklerin Altay-Yakut koluna aittir.
Yaratılış destanında evrenin nasıl yaratıldığından bahsedilmektedir. Ayrıca evrendeki düzen de anlatılmaktadır. Buna ek olarak kötülüğün ve iyiliğin kaynakları da destan içerisinde ele alınmıştır. Bu destanda Türklerin bir dönem tabi olduğu Şamanizm’e de yer verilmiştir.
Alp Er Tunga Destanı
Alp Er Tunga destanında Türk-İran savaşları anlatılır. Dönemin en ünlü Saka hükümdarı olan Al Er Tunga’nın hayatı konusudur. Ünlü hükümdarın, İran Hükümdarı Keyhüsrev’e yenilmesi destanda anlatılıyor.
Edige Destanı
Edige destanında 15. Yüzyılda Hazar Denizi kıyılarında yaşayan Altınordu Hanlığının Timurlular tarafından nasıl yakıldığı anlatılıyor. Destana bu isim, Altınordu Emirlerinden olan Edige Mirza Bahadır’a atfen verildi.
Saltuk Buğra Destanı
Ünlü Karahanlı Devleti hükümdarı Saltuk Buğra Han, destanın başkahramanıdır. Müslümanlığı seçtikten sonra insanları İslam dinine davet etmesi destanın konusudur. Kendisi sayesinde Türkler kitleler halinde Müslüman oldu.
Manas Destanı
En uzun Türk destanı olmasıyla bilinir. Mani dininden olan Karahitaylarla Müslüman Karahanlılar arasında gerçekleşen mücadele destanda anlatılır. Özellikle bu büyük mücadelede ortaya çıkan kahramanlıklar destanın konusudur. Manas destanı, Kırgız Türklerine aittir. Bu yüzden destandaki dil Kırgızcadır.
Türklere ait destanlar elbette bunlarla sınırlı değildir. Ancak bizler her birini ele almaktansa en önemli Türk destanları hakkında bilgi vermeyi uygun gördük.